Khi một đứa trẻ có dấu hiệu chậm nói, nhiều cha mẹ thường tự trấn an rằng: “Không sao đâu, lớn sẽ nói”, hoặc “Nhà mình cũng nói trễ mà, có sao đâu”. Nhưng thực tế, chậm nói không phải lúc nào cũng lành tính. Trong nhiều trường hợp, đó có thể là dấu hiệu sớm của rối loạn phổ tự kỷ (ASD) – một rối loạn phát triển phức tạp, ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi của trẻ.
Điều đáng nói là: Việc chẩn đoán và khắc phục sớm có thể tạo ra sự khác biệt rất lớn trong hành trình phát triển của trẻ. Chính vì thế, việc nhận biết sớm dấu hiệu tự kỷ, phân biệt chậm nói đơn thuần, và có hướng xử lý phù hợp là điều vô cùng quan trọng mà mỗi bậc cha mẹ cần trang bị cho mình.
1. Dấu hiệu nhận biết sớm rối loạn phổ tự kỷ
Tự kỷ không phải là một “bản án” mà là một rối loạn phát triển thần kinh bẩm sinh, biểu hiện khác nhau ở mỗi trẻ. Tuy nhiên, có một số dấu hiệu đặc trưng thường xuất hiện sớm – ngay từ 12 đến 24 tháng tuổi, nếu quan sát kỹ, cha mẹ có thể nhận ra.
Một số dấu hiệu cảnh báo sớm gồm:
- Không phản ứng khi gọi tên: Trẻ dường như “bỏ ngoài tai” khi được gọi, dù khả năng nghe hoàn toàn bình thường.
- Tránh giao tiếp bằng mắt hoặc chỉ nhìn thoáng qua, không giữ ánh mắt với người đối diện.
- Không bắt chước hành vi: Không vẫy tay chào, không bắt chước tiếng động, không làm theo hành động đơn giản như “vỗ tay”, “lắc đầu”.
- Không chia sẻ niềm vui: Không đưa đồ chơi cho người khác xem, không chỉ tay thể hiện điều mình muốn.
- Chơi đồ vật một cách bất thường: Xếp đồ chơi thành hàng, xoay tròn bánh xe, lắc tay trước mắt…
- Không biết chơi tưởng tượng: Không giả vờ cho búp bê ăn, lái xe, nấu ăn như trẻ cùng tuổi.
- Thờ ơ với người khác: Không quan tâm đến sự hiện diện của người xung quanh, không phản ứng khi người thân đi hoặc về.
Lưu ý: Những dấu hiệu này không nhất thiết phải xuất hiện tất cả mới gọi là tự kỷ. Thường chỉ cần từ 2 – 3 dấu hiệu xảy ra liên tục cũng đủ để cha mẹ nên đưa trẻ đi đánh giá chuyên sâu.
2. Phân biệt: Trẻ chậm nói đơn thuần và trẻ chậm nói do tự kỷ
Không phải trẻ nào chậm nói cũng là tự kỷ. Có rất nhiều trường hợp trẻ hoàn toàn bình thường về phát triển trí tuệ, giao tiếp xã hội nhưng do một số nguyên nhân như thiếu tương tác, tiếp xúc màn hình quá nhiều… khiến ngôn ngữ bị trì hoãn. Đây là trường hợp chậm nói đơn thuần, và nếu can thiệp đúng cách, trẻ sẽ bắt kịp mốc phát triển.
Tuy nhiên, tự kỷ là một vấn đề hoàn toàn khác – chậm nói chỉ là một phần nổi của “tảng băng chìm”. Quan trọng là cha mẹ cần biết cách phân biệt sớm để có hướng xử lý kịp thời.
a. Giao tiếp bằng ánh mắt – Cánh cửa đầu tiên của sự kết nối
Trẻ chậm nói đơn thuần: Trẻ vẫn có khả năng giao tiếp bằng ánh mắt với người thân. Dù không thường xuyên hoặc không quá linh hoạt, nhưng trẻ vẫn biết nhìn người đối diện khi được gọi, khi cần biểu đạt điều gì đó hoặc khi có cảm xúc vui, buồn, ngạc nhiên…
Trẻ chậm nói do tự kỷ: Một trong những dấu hiệu dễ nhận thấy nhất là trẻ tránh nhìn vào mắt người khác. Dường như ánh mắt của trẻ không có điểm kết nối với thế giới xung quanh. Trẻ có thể nhìn vật thể, đồ chơi nhưng rất ít khi nhìn người, kể cả người thân.
b. Phản ứng khi được gọi tên – Sự hiện diện trong thế giới của người lớn
Trẻ chậm nói đơn thuần: Khi người lớn gọi tên, trẻ thường có phản ứng quay đầu, cười, hoặc tìm người gọi bằng ánh mắt. Dù có thể trẻ không nói được, nhưng bé vẫn có nhận thức rõ ràng rằng mình đang được gọi, và bé sẵn sàng “trả lời” theo cách của mình.
Trẻ tự kỷ: Trẻ không phản ứng hoặc phản ứng rất kém khi được gọi tên. Nhiều cha mẹ từng lầm tưởng rằng con mình bị vấn đề về thính lực vì gọi mãi mà con không quay lại. Tuy nhiên, khi đi kiểm tra, khả năng nghe của trẻ lại hoàn toàn bình thường. Điều này phản ánh rằng trẻ không có nhu cầu giao tiếp với người khác, hoặc không nhận thức được mối liên kết giữa âm thanh tên gọi và bản thân.
c. Tương tác xã hội – Gắn bó hay cô lập?
Trẻ chậm nói đơn thuần: Trẻ vẫn giữ được các kết nối tình cảm với người thân, vẫn có biểu hiện gắn bó như ôm mẹ, muốn được chơi cùng ba, thích quấn bà… Trẻ có thể chơi chung với bạn hoặc thích quan sát người khác chơi. Mặc dù khả năng nói bị chậm, nhưng trẻ vẫn thể hiện được nhu cầu giao tiếp và sự hiện diện trong cộng đồng.
Trẻ tự kỷ: Biểu hiện rất rõ là trẻ dường như sống trong “thế giới riêng”. Trẻ không chủ động giao tiếp, không quan tâm đến cảm xúc của người khác, và cũng không có nhu cầu được chia sẻ niềm vui, nỗi buồn với ai. Dù sống cùng người thân nhưng trẻ có xu hướng “tách biệt” khỏi không gian chung.
d. Ngôn ngữ cơ thể – Khi lời nói chưa đến, trẻ dùng gì để biểu đạt?
Trẻ chậm nói đơn thuần: Dù chưa thể nói trôi chảy, trẻ vẫn sử dụng các cử chỉ như chỉ tay, gật đầu, lắc đầu để biểu đạt ý muốn. Ví dụ, trẻ có thể chỉ vào bình sữa khi muốn uống, gật đầu khi đồng ý hoặc lắc đầu khi không thích. Đây là dấu hiệu rất quan trọng cho thấy trẻ có nhu cầu giao tiếp.
Trẻ tự kỷ: Ngược lại, trẻ thường không sử dụng hoặc rất hạn chế sử dụng ngôn ngữ cơ thể. Nhiều bé không biết chỉ tay, không có phản ứng “giao tiếp không lời”. Điều này cho thấy trẻ không chỉ chậm nói, mà còn thiếu luôn cả động lực giao tiếp – một đặc điểm điển hình trong tự kỷ.
e. Cách chơi – Phản ánh thế giới nội tâm của trẻ
Trẻ chậm nói đơn thuần: Trẻ có thể biết chơi giả vờ, tưởng tượng, ví dụ như cho búp bê ăn, lái ô tô, đóng vai làm bác sĩ… Trẻ cũng có khả năng chơi tương tác với người lớn hoặc bạn bè. Đây là biểu hiện cho thấy trí tưởng tượng và khả năng kết nối xã hội đang phát triển.
Trẻ tự kỷ: Thường chỉ chơi một mình, với những hành vi lặp đi lặp lại như xoay bánh xe, xếp đồ vật thành hàng, mở ra – đóng vào một vật liên tục. Trẻ ít hoặc không biết chơi giả vờ, không tương tác với người khác khi chơi, và tỏ ra rất khó chịu nếu bị làm gián đoạn.
f. Hành vi đặc biệt – Khi thế giới trở nên “khác biệt” với trẻ
Trẻ chậm nói đơn thuần: Không có hoặc rất ít hành vi bất thường. Có thể trẻ hơi nhút nhát, dễ kích động nhẹ khi bị cản trở nhu cầu, nhưng vẫn trong phạm vi bình thường.
Trẻ tự kỷ: Có các hành vi rập khuôn như vỗ tay liên tục, lắc đầu, lắc người, xoay vòng, ngửi đồ vật… Những hành vi này lặp lại nhiều lần trong ngày, gần như không có mục đích rõ ràng. Trẻ cũng có xu hướng gắn bó bất thường với một vật thể nhất định.
g. Khả năng thích nghi – Khi môi trường thay đổi, trẻ phản ứng thế nào?
Trẻ chậm nói đơn thuần: Dễ thích nghi hơn với môi trường mới. Có thể trẻ hơi dè dặt lúc đầu nhưng sẽ nhanh chóng hòa nhập nếu cảm thấy an toàn.
Trẻ tự kỷ: Rất nhạy cảm với thay đổi, dễ bị kích động, khó chịu, hoặc nổi cơn cáu gắt khi thay đổi môi trường, thói quen hoặc trật tự quen thuộc trong sinh hoạt. Đây là biểu hiện của sự cứng nhắc trong cách tiếp nhận thế giới.
3. Nghi ngờ trẻ tự kỷ? Phải làm gì ngay lập tức
Khi có nghi ngờ về tự kỷ, điều quan trọng nhất không phải là lo lắng, mà là hành động càng sớm càng tốt. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng: Can thiệp sớm trong “giai đoạn vàng” từ 0 – 3 tuổi có thể cải thiện đáng kể khả năng giao tiếp, nhận thức và hành vi của trẻ.
Các bước cha mẹ nên làm:
1. Đưa trẻ đi đánh giá chuyên sâu
- Tại các bệnh viện có chuyên khoa phát triển nhi, hoặc trung tâm can thiệp sớm uy tín.
- Quy trình thường bao gồm: đánh giá hành vi, kiểm tra khả năng ngôn ngữ – nhận thức – vận động, khảo sát môi trường sống…
2. Không trì hoãn
- Đừng chờ “đến tuổi rồi con sẽ nói”, hoặc “có đứa 5 tuổi mới nói cũng có sao đâu”.
- Tự kỷ KHÔNG TỰ KHỎI – càng để lâu, khả năng can thiệp thành công càng giảm.
3. Bắt đầu trị liệu càng sớm càng tốt
- Bao gồm: Trị liệu ngôn ngữ, trị liệu hành vi (ABA), trị liệu giác quan, chơi trị liệu…
- Mục tiêu không chỉ để trẻ biết nói, mà là dạy trẻ học cách giao tiếp thực sự.
4. Cha mẹ cần học để đồng hành cùng con
- Hiểu về tự kỷ, cách trẻ học, cách tương tác phù hợp.
- Biết cách hỗ trợ con tại nhà thông qua trò chơi, sinh hoạt hằng ngày – không phụ thuộc hoàn toàn vào chuyên viên.
5. Hợp tác chặt chẽ với chuyên gia
- Theo dõi tiến trình can thiệp, cập nhật phương pháp phù hợp.
- Luôn giữ tinh thần tích cực, linh hoạt – vì mỗi trẻ tự kỷ là một cá thể hoàn toàn khác nhau.
4. Tự kỷ không đáng sợ – nhưng phát hiện trễ mới đáng sợ
Trong thực tế, không ít trẻ tự kỷ nếu được can thiệp sớm, đúng cách, có thể hòa nhập tốt với xã hội, thậm chí đạt được thành công trong học tập và công việc sau này. Ngược lại, nếu cha mẹ chủ quan, phủ nhận, hoặc trì hoãn vì sợ mang tiếng, trẻ sẽ mất đi cơ hội vàng để phát triển.
Chậm nói có thể chỉ là biểu hiện bề nổi. Điều cha mẹ cần làm là quan sát thật kỹ – lắng nghe những tín hiệu ngầm từ con.
Kết luận
Sự khác biệt giữa trẻ chậm nói đơn thuần và trẻ chậm nói do tự kỷ không chỉ nằm ở số lượng từ vựng con biết, mà ở cách con kết nối với thế giới xung quanh.
???? Nếu con bạn chậm nói nhưng vẫn hay cười đùa, biết chỉ trỏ, có sự gắn kết với người khác – khả năng cao con chỉ đang chậm hơn bình thường một chút.
???? Nhưng nếu con dường như “đứng ngoài thế giới”, không phản ứng với tên, không chia sẻ cảm xúc, không tương tác xã hội – hãy hành động ngay, đừng chờ đợi.
Tự kỷ không phải dấu chấm hết. Nhưng sự chậm trễ trong nhận diện và can thiệp có thể khiến hành trình trở nên gian nan hơn gấp nhiều lần.