Khi những dấu hiệu trái chiều khiến cha mẹ bối rối
Trong hành trình phát triển đầy màu sắc của mỗi đứa trẻ, ngôn ngữ và vận động là hai cột mốc quan trọng, đánh dấu những bước tiến vượt bậc trong khả năng tương tác và khám phá thế giới xung quanh. Tuy nhiên, không ít bậc phụ huynh rơi vào tình huống con mình có vẻ chậm hơn so với các bạn đồng trang lứa về mặt ngôn ngữ, trong khi các kỹ năng vận động lại phát triển hoàn toàn bình thường, thậm chí có phần nổi trội. Câu hỏi đặt ra là: liệu đây có phải là một dấu hiệu đáng lo ngại, hay chỉ là một sự khác biệt cá nhân trong nhịp độ phát triển? Bài viết này sẽ đi sâu vào vấn đề này, phân tích các yếu tố có thể ảnh hưởng, những dấu hiệu cần lưu ý và những lời khuyên hữu ích dành cho các bậc cha mẹ.
1. Phân biệt giữa hai lĩnh vực phát triển: Ngôn ngữ và vận động
Sự phát triển của trẻ nhỏ diễn ra theo nhiều mặt: thể chất, vận động, ngôn ngữ, cảm xúc – xã hội và nhận thức. Trong đó:
- Phát triển vận động bao gồm: vận động thô (như đi, chạy, nhảy…) và vận động tinh (như cầm nắm, vẽ, xếp hình…).
- Phát triển ngôn ngữ bao gồm: khả năng hiểu ngôn ngữ (tiếp nhận) và khả năng sử dụng ngôn ngữ (biểu đạt).
Hai lĩnh vực này có thể phát triển song song, hỗ trợ nhau, nhưng cũng có thể phát triển riêng biệt giúp trẻ khám phá thế giới vật chất, tăng cường nhận thức về không gian và cơ thể. Những trải nghiệm này gián tiếp thúc đẩy sự phát triển ngôn ngữ thông qua việc trẻ tương tác với môi trường, gọi tên đồ vật, hành động và thể hiện nhu cầu
Do đó, việc trẻ phát triển vận động tốt không đồng nghĩa với việc ngôn ngữ cũng sẽ phát triển tốt theo, nói cách khác tốc độ phát triển ở mỗi lĩnh vực có thể khác nhau ở từng trẻ. Một số trẻ có thể tập trung phát triển kỹ năng vận động trước, trở nên nhanh nhẹn và hoạt bát, trong khi ngôn ngữ lại có vẻ “chậm rãi” hơn. Ngược lại, có những trẻ lại bộc lộ khả năng ngôn ngữ sớm, vốn từ vựng phong phú, nhưng các kỹ năng vận động lại phát triển với tốc độ trung bình. Sự khác biệt này phần lớn là do yếu tố di truyền, môi trường sống, sự kích thích và đặc điểm cá nhân của từng trẻ.
2. Vì sao nhiều trẻ chậm nói nhưng vẫn phát triển vận động bình thường?
Khi một đứa trẻ phát triển vận động bình thường nhưng lại chậm nói, có một số yếu tố có thể là:
a. Mỗi trẻ có tốc độ phát triển khác nhau
Mỗi đứa trẻ là một cá thể riêng biệt. Có trẻ nói sớm, có trẻ biết chạy trước khi biết nói. Sự khác biệt trong tốc độ phát triển là điều bình thường. Tuy nhiên, điều quan trọng là khoảng cách này có nằm trong giới hạn chấp nhận được hay không, hay đã là dấu hiệu của một vấn đề phát triển.
b. Một số trẻ có xu hướng phát triển ưu tiên theo “kênh mạnh”
Trẻ có thể tập trung phát triển khả năng vận động – chạy nhảy, leo trèo – mà ít chú ý đến giao tiếp lời nói. Tuy nhiên, điều này chỉ tạm thời chấp nhận được ở giai đoạn rất nhỏ (dưới 2 tuổi). Sau đó, ngôn ngữ cần bắt kịp để hỗ trợ cho việc học hỏi, giao tiếp và hòa nhập xã hội.
c. Môi trường sống thiếu kích thích ngôn ngữ
Một số trẻ được sống trong môi trường “giàu vận động” (được chạy chơi nhiều, có đồ chơi vận động) nhưng thiếu tương tác giao tiếp thực sự: không được cha mẹ trò chuyện nhiều, xem tivi quá nhiều, không được khuyến khích bày tỏ… Điều này dẫn đến sự mất cân bằng: vận động phát triển tốt, còn ngôn ngữ thì trì trệ.
3. Khi nào cha mẹ cần lo lắng?
Mặc dù sự khác biệt trong tốc độ phát triển là điều bình thường, nhưng cha mẹ cần phải cảnh giác và theo dõi sát sao sự phát triển ngôn ngữ của con. Dưới đây là một số dấu hiệu cảnh báo mà cha mẹ nên lưu ý, kể cả khi con phát triển vận động tốt:
a. Mốc ngôn ngữ bị trễ so với độ tuổi
- 12 tháng: chưa bập bẹ các từ có nghĩa (ba, mẹ…)
- 18 tháng: chưa nói được ít nhất 10 từ đơn
- 24 tháng: chưa nói được cụm từ 2 từ (ví dụ: “uống sữa”, “đi chơi”)
- 3 tuổi: chưa nói được câu ngắn hoặc khó hiểu với người ngoài
b. Trẻ không có các hành vi giao tiếp phi ngôn ngữ
- Không nhìn theo khi được gọi tên
- Không chỉ tay để yêu cầu hay chia sẻ
- Không bắt chước hành vi của người lớn
- Không thể hiện mong muốn giao tiếp
c. Trẻ nói ít nhưng hiểu cũng kém
Một số trẻ không chỉ không nói, mà cũng không hiểu lời người khác nói, không làm theo yêu cầu đơn giản. Đây là dấu hiệu cảnh báo lớn về rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận hoặc vấn đề thần kinh phát triển.
d. Có dấu hiệu liên quan đến tự kỷ hoặc chậm phát triển toàn diện
- Trẻ chơi một mình, ít tương tác
- Không chơi giả vờ (cho búp bê ăn, giả làm điện thoại…)
- Có hành vi lặp đi lặp lại, nhạy cảm quá mức với âm thanh, ánh sáng
4. Vì sao không thể chủ quan với chậm nói dù trẻ vận động tốt?
a. Chậm nói có thể là biểu hiện của vấn đề sâu xa
Chậm nói không bao giờ là chuyện “vặt” hay “tự hết”. Nó có thể là biểu hiện ban đầu của nhiều tình trạng nghiêm trọng hơn, như:
- Rối loạn ngôn ngữ (nguyên phát hoặc thứ phát)
- Rối loạn phổ tự kỷ
- Khiếm thính
- Chậm phát triển trí tuệ
- Các rối loạn thần kinh
b. Chậm nói ảnh hưởng trực tiếp đến học tập và hành vi sau này
- Trẻ chậm nói thường gặp khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức, đặc biệt là khi bắt đầu đi học.
- Giao tiếp kém khiến trẻ dễ bị cô lập, mất tự tin, dẫn đến hành vi tiêu cực hoặc tăng động.
- Nếu không được can thiệp sớm, trẻ có nguy cơ kéo theo nhiều hệ lụy lâu dài về tâm lý, xã hội.
5. Cha mẹ nên làm gì khi thấy con chậm nói nhưng vận động tốt?
a. Không tự trấn an hay trì hoãn
Câu nói: “Con chỉ chậm nói thôi, vận động tốt mà” là sự an ủi mang tính chủ quan, không có cơ sở khoa học. Thay vì chờ đợi, hãy chủ động đánh giá và can thiệp sớm.
b. Đưa trẻ đi đánh giá toàn diện
Tốt nhất là đưa trẻ đến các chuyên gia về ngôn ngữ trị liệu, tâm lý phát triển hoặc bác sĩ nhi thần kinh để đánh giá:
- Mức độ phát triển ngôn ngữ
- Khả năng nghe
- Mức độ phát triển nhận thức tổng thể
- Các yếu tố nguy cơ khác (tự kỷ, tăng động…)
c. Tăng cường môi trường giao tiếp chất lượng
- Giảm tối đa thời gian trẻ sử dụng tivi, điện thoại
- Tương tác 1-1 với trẻ nhiều hơn: trò chuyện, đọc sách, chơi giả vờ
- Mô hình hóa ngôn ngữ: nói rõ ràng, đơn giản, nhấn mạnh từ vựng
d. Tham gia can thiệp sớm nếu được chỉ định
- Trị liệu ngôn ngữ cá nhân hoặc nhóm
- Hướng dẫn cha mẹ cách hỗ trợ trẻ tại nhà
- Theo dõi tiến trình phát triển định kỳ
Hãy theo dõi sát sao, đừng để con “phát triển lệch”
Việc trẻ chậm nói nhưng phát triển vận động bình thường có thể là một phần của sự phát triển cá nhân khác biệt – nhưng cũng có thể là dấu hiệu ban đầu của một vấn đề nghiêm trọng. Chìa khóa nằm ở chỗ: đánh giá đúng – can thiệp sớm – đồng hành lâu dài.
Hãy nhớ rằng: trẻ có thể chạy rất nhanh, nhưng nếu không biết nói, con có thể không “về đích” đúng thời điểm quan trọng nhất trong cuộc đời.